Οι παράμετροι της προστασίας των ιστορικών οικισμών μέσα από τους διεθνείς χάρτες
Δημήτριος Ζυγομαλάς
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Οι διεθνείς χάρτες αποτελούν τα μέσα καθοδήγησης που έχει δημιουργήσει η διεθνής κοινότητα για να αντισταθμίσει την απουσία υποδείξεων σχετικά με επιμέρους πλευρές της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς στις εθνικές νομοθεσίες. Μέσα από την κατά βάση κοινή δομή τους, επιζητούν να δώσουν απαντήσεις στα ερωτήματα «γιατί προστατεύουμε;», «τί προστατεύουμε;» και «πώς προστατεύουμε;». Αναδεικνύονται, έτσι, στα συστατικά ενός ευρέως αποδεκτού κώδικα δεοντολογίας, που αντανακλά πρωτίστως τις αξίες τις οποίες αναγνωρίζει η διεθνής κοινότητα στα πολιτιστικά αγαθά.
Η παραγωγή τέτοιων κειμένων ξεκίνησε την περίοδο του Μεσοπολέμου. Τα συμπεράσματα του συνεδρίου που διοργάνωσε το 1931 στην Αθήνα το Διεθνές Γραφείο Μουσείων, γνωστά και ως Χάρτης των Αθηνών, αποτελούν κατά κοινή ομολογία το πρώτο δείγμα γραφής. Ο συμπαγής κορμός που απολαμβάνουν σήμερα οι επιστήμονες και ερευνητές της προστασίας συγκροτήθηκε, όμως, κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Υπήρξε το αποτέλεσμα της αδιάλειπτης δράσης προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση τριών βασικών φορέων, του Εκπαιδευτικού, Επιστημονικού και Πολιτιστικού Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών (UNESCO), του Συμβουλίου της Ευρώπης (ΣτΕ) και του Διεθνούς Συμβουλίου Μνημείων και Τοποθεσιών (ICOMOS), καθώς και των περιοδικών πρωτοβουλιών μικρότερων οργανώσεων με διεθνή παρουσία.
Στο πλήθος των κειμένων που έχουν εκδοθεί μέχρι σήμερα, τιτλοφορημένων ανάλογα με τη βαρύτητα και τη δεσμευτικότητά τους ως συμβάσεις, συστάσεις, ψηφίσματα, χάρτες, αρχές και διακηρύξεις, αναγνωρίζονται πολλαπλές εστιάσεις σε ειδικότερες πλευρές της προστασίας, και μεταξύ αυτών, στην προστασία των ιστορικών οικιστικών συνόλων. Στη συνέχεια, θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τις παραμέτρους από τις οποίες τα διεθνή κείμενα εξαρτούν το συγκεκριμένο εγχείρημα, καθώς και τις ειδικότερες υποδείξεις τους για τη διαχείριση κάθε παραμέτρου. Θα καταγράψουμε, ακόμη, τις διαδικαστικού χαρακτήρα κατευθύνσεις τους για την προετοιμασία και υλοποίηση προγραμμάτων προστασίας.
2. Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΣΤΟΥΣ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΧΑΡΤΕΣ
2.1 Ιστορικό της εντρύφησης
Οι απαρχές της ενασχόλησης των χαρτών με την προστασία των ιστορικών οικιστικών συνόλων εντοπίζονται σε δύο μεσοπολεμικά κείμενα, τον ήδη μνημονευμένο Χάρτη των Αθηνών του 1931 και τον ομώνυμο χάρτη του 1933. Κατά τη μεταπολεμική περίοδο, ακολούθησε συστηματική εντρύφηση στο θέμα, που ξεκίνησε περίπου στα μέσα της δεκαετίας του 1960, γνώρισε ιδιαίτερη ένταση τη δεκαετία του 1970 και συνεχίστηκε με υψηλούς ρυθμούς τις δεκαετίες του 1980 και 1990. Στα περίπου 40 κείμενα που εκδόθηκαν σε αυτό το διάστημα και θα αποτελέσουν τη βάση για τις διαπιστώσεις μας (βλ. παράρτημα που ακολουθεί), το αντικείμενο άμεσου ενδιαφέροντος κατονομάζεται με ποικίλους τρόπους: αρχιτεκτονικά σύνολα - ιστορικές περιοχές (1933), αρχιτεκτονικά σύνολα και περιοχές ιστορικού ή καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος (1966), ιστορικές συνοικίες σε αγροτικά ή αστικά κέντρα (1968), πόλεις ιστορικού ενδιαφέροντος (1971), ιστορικά κέντρα (1974), ιστορικές πόλεις (1975), μικροί οικισμοί (1982), ιστορικοί οικισμοί (1985), ιστορικές αστικές περιοχές (1987) ιστορικές τοποθεσίες (1989) και ιστορικά σύνολα (1993). Επί της ουσίας, όπως διευκρινίζει η Διακήρυξη του Άμστερνταμ (1975), πρόκειται για τα ιστορικά οικιστικά σύνολα, είτε τα μεμονωμένα, είτε τα ενταγμένα ως παλιές συνοικίες σε πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά.
Σύμφωνα με τη Σύσταση της UNESCO για τη Διαφύλαξη και τον Σύγχρονο Ρόλο των Ιστορικών Περιοχών (1976), η προστασία των ιστορικών συνόλων ισοδυναμεί, αφενός με διαφύλαξή τους, μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο, και αφετέρου, με προσαρμογή τους στις απαιτήσεις της σύγχρονης ζωής. Η διττή αυτή στόχευση, που ήδη από το 1966 περιγράφθηκε ως «ενεργή διατήρηση» και από το 1975 και μέχρι τις μέρες μας ως «ολοκληρωμένη διατήρηση», αναδεικνύει δύο βασικές παραμέτρους οι οποίες επιβεβαιώνονται, άλλοτε άμεσα και άλλοτε έμμεσα, και στους υπόλοιπους χάρτες.
2.2 Οι παράμετροι της προστασίας
Η πρώτη παράμετρος είναι η πολιτιστική. Όπως υπογραμμίστηκε ήδη από το 1966 στη Σύσταση για τις αρχές και την εφαρμογή της ενεργού διατήρησης και αποκατάστασης συνόλων και περιοχών με κτήρια ιστορικού ή καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος (ΣτΕ), τα ιστορικά σύνολα αποτελούν «…θεμελιώδη και αναντικατάστατα στοιχεία της πολιτιστικής κληρονομιάς». Για τον λόγο αυτό, η προστασία τους είναι άμεσα συνυφασμένη με τη διαφύλαξη και ανάδειξή τους ως πολύτιμων πολιτιστικών αγαθών. Αγαθών στα οποία οι διεθνείς χάρτες αναγνωρίζουν δευτερευόντως πιο εξειδικευμένες αξίες, όπως η μορφολογική, η ιστορική και η λαογραφική.
Η δεύτερη παράμετρος είναι η κοινωνική. Σύμφωνα με τα Ψηφίσματα της Bruges (ΣτΕ, 1975), «η διατήρηση των ιστορικών πόλεων δικαιολογείται μεν από την πολιτιστική και αισθητική τους αξία, ωστόσο ισχυρότερος λόγος παραμένει η κοινωνική λειτουργία τους ως φυσικό σημείο συνάντησης μιας αστικής κοινότητας και ως ξεχωριστός τόπος διαμονής». Η διαπίστωση αυτή είναι ενδεικτική της κοινωνικής διάστασης που υπεισέρχεται στο εγχείρημα της προστασίας, και μάλιστα δυναμικά, επιβάλλοντας τον δεύτερο από τους στόχους που προαναφέραμε, την προσαρμογή των συνόλων στη σύγχρονη ζωή. Προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση, το Ψήφισμα του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προσαρμογή των νόμων και κανονισμών στις απαιτήσεις της ολοκληρωμένης προστασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς (1976) διευκρινίζει:
«Η διατήρηση του ανθρώπινου δυναμικού και η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης όλων των κοινωνικών στρωμάτων, ειδικά των λιγότερο προνομιούχων, θα πρέπει να αποτελεί μια από τις βασικές προτεραιότητες οποιουδήποτε αναλαμβάνει τη σύνταξη ενός προγράμματος για την ολοκληρωμένη προστασία αστικού ή αγροτικού συνόλου».
Η περαιτέρω εξέταση των διεθνών χαρτών αναδεικνύει και μια τρίτη παράμετρο, που αν και δεν υπονοείται στην πρωταρχική διπλή στόχευση της προστασίας, παραμένει σημαντική, ειδικά με τα σημερινά δεδομένα. Πρόκειται για τον τουρισμό, απόρροια της ταύτισης των ιστορικών οικιστικών συνόλων με εν δυνάμει πόλους έλξης επισκεπτών από απομακρυσμένους προορισμούς, ιδιαίτερα μετά την ολοκλήρωση προγραμμάτων ολοκληρωμένη προστασίας.
Η συγκεκριμένη παράμετρος δεν έχει τύχει συστηματικής προσοχής στους διεθνείς χάρτες. Εντούτοις, ήδη από το 1966, η Σύσταση του Συμβουλίου της Ευρώπης για τις αρχές και την εφαρμογή της ενεργού διατήρησης και αποκατάστασης συνόλων και περιοχών με κτήρια ιστορικού ή καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος έχει καταστήσει σαφές ότι η αποκατάσταση των ιστορικών συνόλων «…θα πρέπει… να εναρμονίζεται με την προοπτική του πολιτιστικού τουρισμού».
2.3 Υποδείξεις για τη διαχείριση των παραμέτρων της προστασίας
Για την ικανοποίηση των προτεραιοτήτων που θέτει καθεμιά από τις παραμέτρους στις οποίες αναφερθήκαμε, οι διεθνείς χάρτες προτάσσουν ειδικότερες υποδείξεις οι οποίες αφορούν σε συγκεκριμένες ενέργειες. Μέσω των ενεργειών αυτών, οι προτεραιότητες των επιμέρους παραμέτρων είτε προωθούνται μονομερώς, είτε -όπως συμβαίνει στις περισσότερες περιπτώσεις- συμβιβάζονται.
2.3.1 Υποδείξεις για ενέργειες μέσω των οποίων προωθούνται οι προτεραιότητες της πολιτιστικής παραμέτρου
Διατήρηση μνημείων
Η διαφύλαξη των ιστορικών κτηρίων και συγκροτημάτων που ενσωματώνει το οικιστικό σύνολο αναγνωρίζεται από τους χάρτες ως αδιαπραγμάτευτη προϋπόθεση για την προστασία του ως πολιτιστικού αγαθού. Τα Ψηφίσματα της Bruges συνδέουν, μάλιστα, το συγκεκριμένο εγχείρημα με τις αρχές του διεθνώς αναγνωρισμένου Χάρτη της Βενετίας, δίνοντας έμφαση στη διατήρηση της αυθεντικότητας των ιστορικών κατασκευών.
Διατήρηση αξιόλογων οπτικών φυγών
Ως εξίσου δεσμευτική αναγνωρίζεται η διαφύλαξη των οπτικών φυγών από και προς το οικιστικό σύνολο, αλλά και από και προς τα μνημεία που αυτό ενσωματώνει.
Διατήρηση φάσεων
Απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί, τέλος, και η διαφύλαξη των ιχνών όλων των ιστορικών περιόδων, και μάλιστα, σύμφωνα με τα Συμπεράσματα και τις Συστάσεις του Σεμιναρίου για την Αποκατάσταση και Ανακατασκευή των Ιστορικών Οικισμών της Μεσογείου, όχι μόνον εκείνων που έχουν πολιτιστική ή αισθητική αξία, αλλά και εκείνων που διακρίνονται για την περιβαλλοντική τους σπουδαιότητα.
2.3.2 Υποδείξεις για ενέργειες μέσω των οποίων συμβιβάζονται οι προτεραιότητες της πολιτιστικής και της κοινωνικής παραμέτρου
Αξιοποίηση υφιστάμενων κτηρίων
Από τις πλέον επανειλημμένες συστάσεις των διεθνών κειμένων αποτελεί η εξάντληση των περιθωρίων διατήρησης υφιστάμενων κτηρίων τα οποία μπορεί να μην ισοδυναμούν με μνημεία, αλλά δεν παύουν να συνεισφέρουν στην ενότητα του δομημένου περιβάλλοντος, στην ποιότητα ζωής και στην οικονομία των πόρων για υποδομές. Λαμβάνοντας υπόψη την κοινωνική παράμετρο, οι χάρτες υπογραμμίζουν ότι τα κτήρια αυτά πρέπει να προσαρμόζονται στις σύγχρονες προδιαγραφές λειτουργίας και να στεγάζουν επωφελείς χρήσεις. Την ίδια στιγμή, όμως, η πολιτιστική παράμετρος επιβάλλει οι ενέργειες προσαρμογής, καθώς και η στέγαση χρήσης, να μην επηρεάζουν, τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά, τη δομή και τον χαρακτήρα των κτισμάτων ως ακέραιων ενοτήτων. Αντίστοιχα, δεν πρέπει να επηρεάζεται και ο χαρακτήρας του άμεσου περιβάλλοντα χώρου.
Οικοδόμηση κτηρίων
Η ανέγερση κτηρίων εντός και πλησίον των ορίων των ιστορικών συνόλων έχει επίσης σχολιαστεί επανειλημμένα στους διεθνείς χάρτες. Απόλυτα αποδεκτή με γνώμονα την κάλυψη των κοινωνικών αναγκών, η ενέργεια αυτή έχει τεθεί ήδη από τα μεσοπολεμικά χρόνια σε ένα ειδικό πλαίσιο που αποσκοπεί στην ταυτόχρονη διαφύλαξη της πολιτιστικής αξίας του οικιστικού συνόλου. Για την ακρίβεια, όλοι σχεδόν οι χάρτες έχουν δώσει βάρος στην αισθητική αφομοίωση, ζητώντας τα νέα κτήρια να εναρμονίζονται με το υφιστάμενο δομημένο περιβάλλον, αλλά και να φέρουν τη σφραγίδα της εποχής μας.
Η «αρμονική» αυτή ένταξη έχει πλαισιωθεί επανειλημμένα από κριτήρια για την επίτευξή της. Κριτήρια που ξεκινούν από «…τον κατάλληλο χειρισμό της μάζας, της κλίμακας, του ρυθμού και της μορφής» (Ψηφίσματα του Συμποσίου για την εισαγωγή σύγχρονης αρχιτεκτονικής σε παλαιά αρχιτεκτονικά σύνολα) για να εξειδικευτούν σε αναλυτικότερα σύνολα απαιτήσεων όπως «…διαφύλαξη της αρμονίας των υψών, των χρωμάτων, των υλικών και των μορφών, των τρόπων δόμησης των προσόψεων και των στεγών, της σχέσης δομημένου και αδόμητου χώρου, των μέσων αναλογιών και της διάταξης των υφιστάμενων κτηρίων, και τέλος, του μεγέθους των οικοπέδων…» (Σύσταση για τη Διαφύλαξη και τον Σύγχρονο Ρόλο των Ιστορικών Περιοχών).
Δεν πρέπει να αγνοηθούν, τέλος, και οι συστάσεις για την οικοδομική δραστηριότητα στον άμεσο περίγυρο του ιστορικού συνόλου. Τα Ψηφίσματα για την Αναζωογόνηση Ιστορικών Αστικών Τοποθεσιών εφιστούν την προσοχή στη συγκράτηση του μεγέθους του οικιστικού πυρήνα, ενώ η Σύσταση για την προστασία, σε εθνικό επίπεδο, της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς υπογραμμίζει ότι οποιαδήποτε παρέμβαση στον περιβάλλοντα χώρο οφείλει «…να μη διαταράσσει τους υφιστάμενους συσχετισμούς σε επίπεδο μαζών και χρωμάτων».
Τοποθέτηση διαφημιστικών πινακίδων και πινακίδων σήμανσης καταστημάτων
Η τοποθέτηση διαφημιστικών πινακίδων και πινακίδων σήμανσης καταστημάτων αποτελεί ένα πολύ λιγότερο σχολιασμένο πεδίο συμβιβασμού. Μέσα από τις σχετικές αναφορές, οι χάρτες προάγουν κατά βάση την ελεγχόμενη χρήση των συγκεκριμένων στοιχείων. Επιπρόσθετα, ορισμένοι από αυτούς συστήνουν, αφενός τον αποκλεισμό των μεγάλης κλίμακας διαφημιστικών πινακίδων, και αφετέρου, την ιδιαίτερα προσεκτική σχεδίαση διακριτικών μέσων διαφήμισης και σήμανσης, με γνώμονα την αισθητική εναρμόνιση με το περιβάλλον στο οποίο εντάσσονται.
Διαμόρφωση δημόσιου χώρου - αστικός εξοπλισμός
Η αισθητική εναρμόνιση αποτελεί το κύριο ζητούμενο από πλευράς των χαρτών και στα ζητήματα της επίστρωσης των οδών και του σχεδιασμού του αστικού εξοπλισμού. Πέραν αυτού, αξιοσημείωτη υπόδειξη για τη διαμόρφωση του δημόσιου χώρου αποτελεί η προτροπή της Σύστασης για τη Διαφύλαξη και τον Σύγχρονο Ρόλο των Ιστορικών Περιοχών για απομάκρυνση των εναέριων ηλεκτρικών και τηλεφωνικών δικτύων, καθώς και των τηλεοπτικών κεραιών, με εναλλακτική λύση για τα δίκτυα την υπογείωσή τους.
Διευθέτηση κυκλοφορίας πεζών και οχημάτων
Η διευθέτηση της κίνησης των πεζών και των οχημάτων συγκαταλέγεται μεταξύ των επανειλημμένα σχολιασμένων ζητημάτων. Προς την κατεύθυνση της συμφιλίωσης των εν λόγω κινήσεων με την ιδιαίτερη μορφή του αστικού ιστού, οι χάρτες προτείνουν καταρχήν τον αποκλεισμό της διέλευσης αυτοκινητοδρόμων από το εσωτερικό των ιστορικών συνόλων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τέτοιο δρόμοι δεν είναι απαραίτητοι για τη διευκόλυνση της πρόσβασης σε αυτά. Εντός των οικισμών, κρίνεται σκόπιμος ο μέγιστος δυνατός περιορισμός της κίνησης των οχημάτων, με παράλληλη διευκόλυνση της κίνησης των πεζών, των οχημάτων πρώτης ανάγκης και των μέσων μαζικής μεταφοράς. Ειδικά οι συνεχείς και ελκυστικές περιοχές αναγνωρίζονται ως τόποι για αποκλειστική χρήση των πεζών, ενώ για τη στάθμευση των οχημάτων προτείνεται η συγκράτησή της με ταυτόχρονη δημιουργία οργανωμένων χώρων στάθμευσης σε κατάλληλα επιλεγμένες περιφερειακές, αλλά ενδεχομένως και κεντρικές τοποθεσίες.
Αναβάθμιση υποδομών
Η αναβάθμιση των υποδομών, τόσο των καθαρά κοινωνικών, όσο και των απαραίτητων για τη διεύρυνση της οικονομικής δραστηριότητας στην περίπτωση των απομονωμένων οικισμών, έχει τεθεί ως αδιαπραγμάτευτο αίτημα από σημαντικό αριθμό χαρτών. Εντούτοις, μόλις σε δύο περιπτώσεις έχει θιχτεί και ο αντίκτυπος του εγχειρήματος στην πολιτιστική διάσταση των ιστορικών συνόλων, και μάλιστα, μέσα από συνοπτικές υποδείξεις όπως «…προσεκτική…» αναβάθμιση (Χάρτης της Ουάσιγκτον) και αναβάθμιση «…με τον τρόπο που ταιριάζει καλύτερα στον ιδιαίτερο χαρακτήρα κάθε πόλης» (Ψηφίσματα του Συμποσίου για τη Μελέτη του Οδικού Πλέγματος των Ιστορικών Πόλεων).
Κατανομή χρήσεων
Αντίστοιχη εντρύφηση πρωτίστως στις προτεραιότητες της κοινωνικής παραμέτρου επιδεικνύουν οι χάρτες και στο ζήτημα της επιλογής των χρήσεων που θα εγκατασταθούν στα ιστορικά σύνολα με σκοπό να κινητοποιήσουν την τοπική οικονομία. Οι σχετικές υποδείξεις προκρίνουν καταρχήν τη διαφύλαξη των «κατάλληλων» υφιστάμενων δραστηριοτήτων. Κατά δεύτερο λόγο, συστήνεται η εισαγωγή νέων, συμβατών με τα οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα του ιστορικού συνόλου, αλλά και της ευρύτερης περιοχής και της χώρας, ώστε να διασφαλίζεται η βιωσιμότητα σε βάθος χρόνου.
Η υπενθύμιση του αντίκτυπου της επιλογής λειτουργιών στην πολιτιστική υπόσταση του ιστορικού συνόλου επιχειρείται μόνον στον Χάρτη της Ουάσιγκτον, μέσα από την εκ νέου συνοπτική προτροπή οι νέες χρήσεις και δραστηριότητες να είναι «…συμβατές με τον χαρακτήρα του ιστορικού οικισμού ή της αστικής περιοχής».
Προστασία από φυσικά φαινόμενα και καταστροφές
Η λήψη όλων των απαραίτητων προληπτικών και θεραπευτικών μέτρων για την προστασία των ιστορικών οικιστικών συνόλων από τα φυσικά φαινόμενα και τις καταστροφές αποτελεί αυτονόητη προτεραιότητα, που δεν έχει, ωστόσο, καταγραφεί επανειλημμένα στους διεθνείς χάρτες. Τις σχετικές συνοπτικές υποδείξεις της Σύστασης για τη Διαφύλαξη και τον Σύγχρονο Ρόλο των Ιστορικών Περιοχών και του Χάρτη της Ουάσιγκτον, που θέτουν επιπρόσθετα ζήτημα προσαρμογής των συγκεκριμένων μέτρων στον ιδιαίτερο χαρακτήρα του πολιτιστικού αγαθού, αντισταθμίζει η σχετικά πρόσφατη έκδοση δύο αναλυτικών συστάσεων του Συμβουλίου της Ευρώπης αποκλειστικά για το συγκεκριμένο ζήτημα. Πρόκειται για τη Σύσταση για την Προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς από Φυσικές Καταστροφές (1993) και τη Σύσταση για τη διαρκή φροντίδα της πολιτιστικής κληρονομιάς έναντι της φυσικής φθοράς εξαιτίας της μόλυνσης και άλλων συναφών παραγόντων (1997).
2.3.3 Υποδείξεις για ενέργειες μέσω των οποίων προωθούνται οι προτεραιότητες της κοινωνικής παραμέτρου
Διατήρηση του ανθρώπινου δυναμικού
Η διαφύλαξη του ανθρώπινου κεφαλαίου, με άλλο λόγια η αποτροπή της αποχώρησης κατοίκων και της μεταβολής της κοινωνικής σύστασης του πληθυσμού, αποτελεί βασική προτεραιότητα για το κοινωνικό σκέλος της προστασίας, όπως καταγράφεται σε μεγάλο αριθμό χαρτών. Κάνοντας ένα βήμα παραπέρα, ορισμένα κείμενα διατυπώνουν προτάσεις για ειδικότερα μέτρα προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση. Μέτρα που εναπόκειται στις Δημόσιες Αρχές να λάβουν και συνοψίζονται στη συγκράτηση των ενοικίων στα αποκατεστημένα κτήρια, με ταυτόχρονη οικονομική ενίσχυση των ενοίκων, αναλόγως του εισοδήματός τους.
2.3.4 Υποδείξεις για ενέργειες μέσω των οποίων συμβιβάζονται οι προτεραιότητες της πολιτιστικής και της τουριστικής παραμέτρου
Η συμφιλίωση των προτεραιοτήτων της πολιτιστικής και της τουριστικής παραμέτρου έχει απασχολήσει μέχρι σήμερα μόλις τρεις χάρτες, κοινό τόπο των οποίων αποτελεί η αποδοχή του τουρισμού με προϋπόθεση τη μη επιβάρυνση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, της ακεραιότητας και της μοναδικότητας του οικισμού. Στα πιο πρόσφατα κείμενα, απαριθμούνται επιπρόσθετα εξειδικευμένα μέτρα προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση, όπως η διαμόρφωση πορειών κίνησης, η τήρηση ισορροπημένου ρυθμού αφίξεων και η κατασκευή των απαραίτητων εγκαταστάσεων εξυπηρέτησης, χωρίς επιβάρυνση των σημαντικών ποιοτήτων και των οικολογικών χαρακτηριστικών του οικιστικού συνόλου.
2.3.5 Υποδείξεις για ενέργειες μέσω των οποίων συμβιβάζονται οι προτεραιότητες της κοινωνικής και της τουριστικής παραμέτρου
Ο συμβιβασμός των προτεραιοτήτων της κοινωνικής και της τουριστικής παραμέτρου είναι ο λιγότερο σχολιασμένος στα διεθνή κείμενα, δεδομένου ότι καταγράφεται μόλις μια σχετική υπόδειξη. Πιο συγκεκριμένα, στον Διεθνή Χάρτη Πολιτιστικού Τουρισμού, διαβάζουμε ότι, στο πλαίσιο της τουριστικής ανάπτυξης, «τα δικαιώματα και τα συμφέροντα της τοπικής κοινωνίας, σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, των ιδιοκτητών ακινήτων και των εμπλεκόμενων γηγενών πληθυσμών που ενδέχεται να ασκούν παραδοσιακά δικαιώματα ή ευθύνες στη γη τους και στις σημαντικές τοποθεσίες της, πρέπει να γίνονται σεβαστά».
2.3.6 Υποδείξεις για ενέργειες μέσω των οποίων προωθούνται οι προτεραιότητες της τουριστικής παραμέτρου
Από τους τρεις χάρτες που έχουν εστιάσει στα ζητήματα της τουριστικής ανάπτυξης προκύπτουν, τέλος, υποδείξεις και για τη μονομερή προώθηση της συγκεκριμένης δραστηριότητας. Πρόκειται για την προσφορά πληροφοριών υψηλής ποιότητας στους επισκέπτες, τη γενικότερη αναβάθμιση των μέσων παροχής πληροφορίας και καθοδήγησης και τη διεύρυνση του αριθμού των σημείων ενδιαφέροντος.
2.4 Υποδείξεις για την προετοιμασία και υλοποίηση προγραμμάτων προστασίας
2.4.1 Γενικές υποδείξεις
Οι διεθνείς χάρτες έχουν να επιδείξουν κατευθύνσεις και για το διαδικαστικό σκέλος της προστασίας, που παρά τον αυξημένο αριθμό και την ενίοτε μεγάλη έκτασή τους, παρουσιάζουν αρκετές επικαλύψεις. Η πληρέστερη προσέγγιση του θέματος γίνεται στη Σύσταση για τη Διαφύλαξη και τον Σύγχρονο Ρόλο των Ιστορικών Περιοχών. Σύμφωνα με το συγκεκριμένο κείμενο, η προστασία του ιστορικού οικιστικού συνόλου πρέπει να αναπτύσσεται σε τέσσερα στάδια. Επιπλέον, προϋποθέτει τη συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων επιστημονικών κλάδων, φορέων και αρχών, καθώς και τη συμμετοχή των πολιτών, στην οποία οι χάρτες δίνουν ιδιαίτερη έμφαση.
Πρώτο στάδιο αποτελεί η διενέργεια επιστημονικών μελετών για τη διερεύνηση και καταγραφή των αρχαιολογικών, ιστορικών, αρχιτεκτονικών, εν γένει πολιτιστικών, τεχνικών, κυκλοφοριακών, οικονομικών και κοινωνικών δεδομένων του ιστορικού συνόλου και της ευρύτερης περιοχής του.
Το δεύτερο βήμα είναι η προώθηση ενός «προγράμματος υλοποίησης», που θα αποσκοπεί, αφενός, στη διαμόρφωση των βέλτιστων συνθηκών για την υλοποίηση του προγράμματος προστασίας, και αφετέρου, στην έγκαιρη διευθέτηση πρακτικών ζητημάτων που θα προκύψουν από την εφαρμογή του.
Ακολουθεί η προετοιμασία του ίδιου του προγράμματος προστασίας, μέσω του οποίου θα πρέπει να προσδιοριστούν οι εκτάσεις και τα στοιχεία που θα προστατευτούν, οι όροι και οι περιορισμοί που θα επιβληθούν στα προστατευόμενα μέρη, οι προδιαγραφές για την υλοποίηση εργασιών διατήρησης, αποκατάστασης και αναβάθμισης, οι γενικοί όροι για την εγκατάσταση των απαραίτητων υποδομών, και τέλος, οι όροι για τη σύγχρονη οικοδομική δραστηριότητα.
Ο κύκλος των ενεργειών κλείνει με την εφαρμογή του προγράμματος από τους συντάκτες του ή τουλάχιστον με την εφαρμογή υπό την εποπτεία τους.
2.4.2 Υποδείξεις με γνώμονα τη διαχείριση του τουρισμού
Ο Διεθνής Χάρτης Πολιτιστικού Τουρισμού και η Σύσταση για την προώθηση του τουρισμού με σκοπό την ενίσχυση του ρόλου της πολιτιστικής κληρονομιάς ως παράγοντα βιώσιμης ανάπτυξης εστιάζουν συμπληρωματικά στις κινήσεις που απαιτούνται κατά τον προγραμματισμό της προστασίας ενόψει της τουριστικής ανάπτυξης. Το νεότερο κείμενο προβλέπει δύο επίπεδα δραστηριοποίησης, απαραίτητα συλλογικής και διεπιστημονικής: τον καθορισμό στρατηγικών τουριστικής ανάπτυξης για την ευρύτερη περιοχή και την προετοιμασία και εφαρμογή σχεδίων διαχείρισης του τουρισμού στα ίδια τα οικιστικά σύνολα.
2.4.3 Υποδείξεις για την εξεύρεση πόρων και τη δραστηριοποίηση του ιδιωτικού τομέα
Σημαντικός αριθμός χαρτών εστιάζει, τέλος, στα ζητήματα της χρηματοδότησης και της ανάληψης δράσης από πλευράς των ιδιωτών. Κοινό τόπο αποτελεί η ενθάρρυνση, αφενός, των δωρεών και των χορηγιών, και αφετέρου, της ανάληψης εργασιών από τους ιδιώτες με κίνητρο την παροχή επιχορηγήσεων, δανείων με ευνοϊκούς όρους και φοροαπαλλαγών, καθώς και την εξίσωση των οικονομικών πλεονεκτημάτων της αποκατάστασης υφιστάμενων κτηρίων με εκείνα της κατασκευής νέων.
3. ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ολοκληρώνοντας, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι οι διεθνείς χάρτες έχουν να επιδείξουν ένα ανεπτυγμένο οικοδόμημα συστάσεων που καλύπτει πολλαπλές πλευρές της προστασίας των ιστορικών οικιστικών συνόλων. Τα περιθώρια καθοδήγησης σε αρκετά θέματα δε φαίνεται, βέβαια, να έχουν εξαντληθεί ή ακόμα και συνειδητοποιηθεί (π.χ. στο κρίσιμο ζήτημα του συσχετισμού της διαφύλαξης της πολιτιστικής και κοινωνικής διάστασης του οικιστικού συνόλου με το κόστος των παρεμβάσεων). Ταυτόχρονα, όμως, διαπιστώνεται και κορεσμός στον σχολιασμό πολλών θεμάτων. Το γεγονός αυτό, αναμενόμενο προκειμένου να διαφυλαχθεί η γενικότητα που εγγυάται την ευρεία αποδοχή των συγκεκριμένων κειμένων, υποδεικνύει ότι η μελλοντική συνεισφορά στην καθοδήγηση των εμπλεκομένων θα πρέπει να αναμένεται κυρίως μέσα από τις απόπειρες συστηματοποίησης και εξειδίκευσης των αρχών και κατευθύνσεων των διεθνών χαρτών στο εθνικό επίπεδο, με βάση τα κατά περίπτωση διαμορφωμένα δεδομένα και τις επικρατούσες αντιλήψεις. Για την Ελλάδα, η εξέλιξη αυτή φαντάζει προς το παρόν μακρινή, όπως μακρινή προδιαγράφεται και η πορεία προς την αναγνώριση και μελέτη των ήδη δημοσιευμένων διεθνών κειμένων.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Κατάλογος διεθνών χαρτών με υποδείξεις για την προστασία των ιστορικών οικιστικών συνόλων
Συμπεράσματα του Συνεδρίου των Αθηνών - Χάρτης των Αθηνών (1931)
Συμπεράσματα του ΙV Διεθνούς Συνεδρίου Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής - Χάρτης των Αθηνών (CIAM, 1933)
Σύσταση της Palma για τα κριτήρια και τις μεθόδους αποδελτίωσης τοποθεσιών, παλαιών κτηρίων και ιστορικών ή καλλιτεχνικών τοποθεσιών με σκοπό τη διατήρηση και ανάδειξη (ΣτΕ, 1965)
Σύσταση του Bath για τις αρχές και την εφαρμογή της ενεργού διατήρησης και αποκατάστασης συνόλων και περιοχών με κτήρια ιστορικού ή καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος (ΣτΕ, 1966)
Ψηφίσματα για την Αναζωογόνηση Ιστορικών Αστικών Τοποθεσιών (ICOMOS, 1966)
Σύσταση της Χάγης για την ενεργή διατήρηση μνημείων, συνόλων ή περιοχών με κτήρια ιστορικού ή καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος στο πλαίσιο του περιφερειακού σχεδιασμού (ΣτΕ, 1967)
Σύσταση για τη διατήρηση των πολιτιστικών αγαθών που απειλούνται από δημόσια ή ιδιωτικά τεχνικά έργα (UNESCO, 1968)
Διακήρυξη του Split για τις Πόλεις Ιστορικού Ενδιαφέροντος (ΣτΕ, 1971)
Σύσταση για την προστασία, σε εθνικό επίπεδο, της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς (UNESCO, 1972)
Ψηφίσματα του Συμποσίου για την εισαγωγή σύγχρονης αρχιτεκτονικής σε παλαιά αρχιτεκτονικά σύνολα (ICOMOS, 1972)
Συμπεράσματα του Σεμιναρίου για την αφομοίωση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής σε παλαιά περιβάλλοντα (ICOMOS, UIA, EN, 1974)
Συμπεράσματα του Συμποσίου της Bologna για το κοινωνικό τίμημα της ολοκληρωμένης προστασίας των ιστορικών κέντρων (ΣτΕ, 1974)
Διακήρυξη του Άμστερνταμ (1975)
Ευρωπαϊκός Χάρτης της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς (ΣτΕ, 1975)
Συμπεράσματα του Συμποσίου της Krem για τις αισθητικές, οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες της αναζωογόνησης μιας μέσου μεγέθους αυστριακής κωμόπολης: Συνεργασία Δημοτικής αρχής - πληθυσμού (ΣτΕ, 1975)
Ψηφίσματα της Bruges: Αρχές για την Αποκατάσταση Ιστορικών Πόλεων (ΣτΕ, 1975)
Συμπεράσματα του Συμποσίου του Βερολίνου: Ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις και αλλαγή - Ένα μέλλον για το παρελθόν (ΣτΕ, 1976)
Σύσταση για τη Διαφύλαξη και τον Σύγχρονο Ρόλο των Ιστορικών Περιοχών (UNESCO, 1976)
Σύσταση με θέμα «Μια νέα ζωή για τις ιστορικές πόλεις» (ICOMOS/UNESCO, 1976)
Ψήφισμα R (76) 28 για την προσαρμογή των νόμων και κανονισμών στις απαιτήσεις της ολοκληρωμένης προστασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς (ΣτΕ, 1976)
Έκκληση της Γρανάδας: Η αρχιτεκτονική της υπαίθρου στον περιφερειακό σχεδιασμό (ΣτΕ, 1977)
Ψηφίσματα του Συμποσίου για τη Μελέτη του Οδικού Πλέγματος των Ιστορικών Πόλεων (ICOMOS, 1978)
Διακήρυξη της Tlaxcala (ICOMOS, 1982)
Σύμβαση για την Προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της Ευρώπης (ΣτΕ, 1985)
Συμπεράσματα και Συστάσεις του Σεμιναρίου για την Αποκατάσταση και Ανακατασκευή των Ιστορικών Οικισμών της Μεσογείου (UNEP/MAP/PAP, 1985)
Σύσταση R (86) 11 για τον Ελεύθερο Αστικό Χώρο (ΣτΕ, 1986)
Χάρτης της Ουάσινγκτον για την Προστασία των Ιστορικών Πόλεων και Αστικών Περιοχών (ICOMOS, 1987)
Συμπεράσματα και Συστάσεις του Εργαστηρίου για τη μεθοδολογία της μελέτης και παρουσίασης της χωρικής ανάπτυξης των ιστορικών κτηρίων και πόλεων (UNEP/MAP/PAP, 1988)
Συμπεράσματα και Συστάσεις του Εργαστηρίου για την Αξιολόγηση Ιστορικών Κτηρίων και Τοποθεσιών (UNEP/PAP/RAC, 1989)
Σύσταση R (89) 6 για την Προστασία και Ανάδειξη της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της Υπαίθρου (ΣτΕ, 1989)
Τελική Διακήρυξη του 6ου Ευρωπαϊκού Συμποσίου Ιστορικών Πόλεων (ΣτΕ, 1989)
Συμπεράσματα και Συστάσεις του Εργαστηρίου για τον προγραμματισμό, τον σχεδιασμό και την εφαρμογή προγραμμάτων αποκατάστασης σε ιστορικές περιοχές (UNEP/PAP/RAC, 1990)
Σύσταση R (91) 6 για τα μέτρα που μπορούν να ενισχύσουν τη χρηματοδότηση της προστασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς (ΣτΕ, 1991)
Σύσταση R (93) 9 για την Προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς από Φυσικές Καταστροφές (ΣτΕ, 1993)
Συμπεράσματα της Suomenlinna - Κώδικας Δεοντολογίας για την Προστασία Μνημείων, Συνόλων και Τοποθεσιών (ICOMOS/ICCROM, 1995)
Το Έγγραφο της Nara για την Αυθεντικότητα (UNESCO, ICOMOS, ICCROM, 1995)
Αρχές για την Τεκμηρίωση Μνημείων, Αρχιτεκτονικών Συνόλων και Τοποθεσιών (ICOMOS, 1996)
Σύσταση R (97) 2 για τη διαρκή φροντίδα της πολιτιστικής κληρονομιάς έναντι της φυσικής φθοράς εξαιτίας της μόλυνσης και άλλων συναφών παραγόντων (ΣτΕ, 1997)
Διεθνής Χάρτης Πολιτιστικού Τουρισμού (ICOMOS, 1999)
Χάρτης της Κρακοβίας - Αρχές για τη Συντήρηση και Αποκατάσταση της Δομημένης Κληρονομιάς (2000)
Σύσταση R (2003) 1 για την προώθηση του τουρισμού με σκοπό την ενίσχυση του ρόλου της πολιτιστικής κληρονομιάς ως παράγοντα βιώσιμης ανάπτυξης (ΣτΕ, 2003)
ΤΗ μεγάλη σημασία και την αξία που έχουν οι παραδοσιακοί οικισμοί για τις τοπικές κοινωνίες, επεσήμαναν οι εκπρόσωποι των τοπικών φορέων του νομού στην εκδήλωση του ΤΕΕ-ΤΑΚ, διατυπώνοντας την αγωνία και την πρόθεση τους να αναζητήσουν λύσεις για την ανάδειξη τους. Δεκάδες παραδοσιακοί οικισμοί κυριαρχούν στο τοπίο του Λασιθίου, κατά κύριο λόγο εγκαταλελειμμένοι ή υποβαθμισμένοι και χωρίς ουσιαστικές δυνατότητες να διαδραματίσουν τον ρόλο που θα έπρεπε να έχουν στη σύγχρονη οικιστική πραγματικότητα. Η διαπίστωση προβληματίζει έντονα τους τοπικούς φορείς που επιθυμούν οι συγκεκριμένοι οικισμοί να αποτελέσουν συγκριτικό πλεονέκτημα του νομού, υπηρετώντας την προοπτική μιας ήπιας ανάπτυξης.
